Schade door droogte, of is het toch verzilting?
De droogte zal niemand ontgaan zijn, niet alleen in Nederland maar in heel Europa. Deze maand worden de eerste oogsten van vele akkers gehaald en zal duidelijk worden hoeveel de gewassen hebben geleden onder de droogte, maar ook onder de verzilting. Een lastig onderscheid, want droogte en verzilting leiden op het eerste gezicht tot eenzelfde soort gewasschade.
De droogte zal niemand ontgaan zijn, niet alleen in Nederland maar in heel Europa. Deze maand worden de eerste oogsten van vele akkers gehaald en zal duidelijk worden hoeveel de gewassen hebben geleden onder de droogte, maar ook onder de verzilting. Een lastig onderscheid, want droogte en verzilting leiden op het eerste gezicht tot eenzelfde soort gewasschade.
Toch is verzilting een ander proces, iets waar we ons in Nederland nog niet altijd even bewust van zijn. Dat is een zorg niet alleen van onderzoekers maar ook van boeren. Want een groot deel van de landbouwgebieden langs de kust lopen risico op verzilting vanuit optrekkend, verzilt grondwater. En beperkte kennis over dit fenomeen levert niet altijd even goede beleidskeuzes op. Zo kan het zijn dat er snel wordt gesproken over ‘zilte teelten’ (i.e. zeer zouttolerante gewassen zoals zeekraal en lamsoren) als oplossing voor een groot deel van de Nederlandse kust. Maar is dit wel echt nodig en zitten we wel te wachten op zoveel zeekraal en oesterblad? In gesprek met onderzoekers op het gebied van verzilting, grondwater en zouttoleranties van gewassen komen we tot een genuanceerder beeld. Lees hier het gesprek met The Salt Doctors en Acacia Water.
Arjen de Vos en Bas Bruning runnen samen ‘The Salt Doctors’ van waaruit zij wereldwijd adviseren over zouttolerantie van gewassen en teeltmethoden onder zilte omstandigheden. Verzilting komt steeds vaker in het nieuws, dit lijkt me goed voor het maatschappelijke bewustzijn en zorgt voor toenemende kennis?
Ja, we lezen steeds meer over verzilting in de krant. Echter, uitspraken waarbij verzilting als ‘schadelijk’ voor landbouw en natuur wordt bestempeld schetsen een ongenuanceerd beeld. De mate waarin verzilting tot schade leidt hangt namelijk van veel factoren af wat leidend zou moeten zijn voor je bedrijfsvoering en beleid.
Maar verzilting leidt toch tot schade in de natuur en bij gewassen, moeten we dit niet zo veel mogelijk voorkomen?
Voorkomen van verzilting is vaak het beste als dit fysisch en economisch haalbaar is. Om hier juiste conclusies over te trekken is inzicht in verschillende factoren belangrijk. Als eerste is natuurlijk de zoutconcentratie van belang. Sommige gewassen en natuurtypen zijn zo gevoelig voor zout dat een kleine verhoging van de zoutconcentratie al leidt tot een negatief effect op de plantgroei. Peulvruchten kunnen bijvoorbeeld slecht tegen zout, en natuurlijke veengebieden ook. Suikerbieten daarentegen zijn van oorsprong veredeld uit ‘strandbieten’. De naam zegt het al: deze van origine kustplant kan goed tegen zout en is ondanks veredeling zeer zouttolerant. Ook kan verzilting negatieve effecten hebben op de bodem zelf, zeker bij kleibodems, en hier moet ook rekening mee gehouden worden.
Dan is het bij lage zoutconcentraties ook nog heel moeilijk om het onderscheid te zien tussen de effecten van droogte en verzilting. In de meeste gevallen zal bij een relatief lage zoutconcentratie alleen de groeisnelheid afnemen. Het kost een plant namelijk energie om zich aan de hogere zoutconcentratie aan te passen. Hierdoor zal de uiteindelijke opbrengst wat lager uitpakken. Dit komt overeen met de gevolgen van droogteschade. Zichtbare zoutschade, wat vaak resulteert in bruine randen van de bladeren, treedt maar zelden op.
Het is dus mogelijk om een bouwplan samen te stellen met zouttolerante gewassen?
Ja, als je de juiste hoogwaardige en rustgewassen roteert kan dit ja. Dan is het ook belangrijk om de verschillen in zouttolerantie tussen rassen binnen een gewas mee te nemen. In Nederland zijn recent rond de 300 aardappelrassen nauwkeurig onderzocht, en hierbij komen significante verschillen in zouttolerantie tussen de rassen naar voren. Sommige van deze rassen zijn tot drie keer zo zouttolerant dan gedacht. Dit wordt vaak niet meegenomen in discussies en beleidsbeslissingen. In Nederland maken we namelijk gebruik van oude data en gaan we ervan uit dat aardappel “matig gevoelig” is. Een conclusie uit 1951 waarbij één -onbekend- aardappelras in de Amerikaanse woestijn is onderzocht.
Dit leidt ertoe dat verziltingsgevoelige gebieden in Nederland ons inziens te snel worden ’opgegeven’ . Het discours aan de beleidstafels is al enkele jaren gericht op ‘zilte teelten’. Als je naar de onderzoeksresultaten en nieuwe ontwikkelingen kijkt gaat ons dit wat te snel.
Betekent dit dat er een breder palet aan oplossingen is dan zilte teelt waar vaak over wordt gesproken?
Absoluut, het is genuanceerder dan men vaak doet voorkomen en voor een duurzame landbouwsector en natuurbehoud en -ontwikkeling moet hier rekening mee worden gehouden. Het beeld heerst dat verzilting direct leidt tot extreem hoge zoutconcentraties en ‘zilte teelten’ hier goed op groeien. Dit is in veel gevallen echter sterk overdreven. In de meeste gevallen is verzilting een geleidelijk en hydrologisch complex proces. Verzilting in Nederland leidt vaak tot lichte of matige zoutconcentraties waarbij specifieke rassen van gangbare gewassen ook prima groeien.
Zouttolerante rassen zijn dus een optie maar in het begin spreken jullie ook van het ‘voorkomen van verzilting’ en hydrologisch complexe processen, hoe werkt dit?
Zout water kan op twee manieren in de wortelzone van de plant komen, via het grondwater of via de irrigatie direct op de bladeren. Het eerste geval, via het grondwater, komt veel voor in landbouwgebieden langs de kust. Verzilting vanuit het grondwater wordt veroorzaakt door zoute kwel. Bij Acacia Water doen ze al sinds 2007 onderzoek naar verzilting in Noord-Nederland, zij hebben ook veel kennis over oplossingen.
Jouke Velstra legt uit dat als je het zout weg wilt houden bij de wortels de ‘zoetwaterlenzen’ in beeld komen. Deze voorraden zoetwater liggen in het perceel, tussen de drainagebuizen. De lenzen worden in de winter aangevuld met regenwater en in de zomer halen de gewassen hun water uit deze voorraad. Als een zoetwaterlens ‘op’ raakt door verdamping komt het zoute water bij de plant. Om dit te voorkomen kunnen boeren hun drainage zo aanpassen dat de zoetwaterlenzen dikker worden en de buffer dus groter is. Dit heet ‘anti-verziltingsdrainage’.
Dat klinkt als een goede oplossing, maar grondwater kun je niet zien zoals water in een bassin, hoe weet een boer dat z’n zoetwaterlens op is?
Dat is inderdaad een uitdaging. Een boer gaan natuurlijk pas investeren als zich een duidelijk probleem voordoet, en grondwater zie je niet, laat staan zout grondwater! In 2019 hebben we bij Acacia Water de ‘verziltingsrisicokaart’ ontwikkeld. Deze kaart helpt om op regionale schaal de risicogebieden te bepalen. Dit zijn ook de gebieden waar we als eerst met de boeren in gesprek gaan. Vervolgens kunnen zij aan de slag met de ‘Aquapin’. Dit meetinstrument meet het zoutgehalte iedere gewenste diepte in het perceel. Als boer kun je aan de gegevens zien hoe dik jouw zoetwaterlenzen zijn en wat het zoutgehalte van het grondwater is. Dit kan helpen bij ras keuzes en herdraineren.
2022 was een zeer droog jaar, hebben jullie de zoetwaterlenzen zien krimpen?
We hebben eind augustus een gedetailleerde meting gedaan van het zoutgehalte in het grondwater op een van onze proefvelden in Noord-Nederland. Hieruit blijkt inderdaad dat de zoetwaterlenzen het afgelopen jaar zijn afgenomen en het zoute water opgetrokken is. De zoetwaterlens is ten opzichte van voorjaar 2021 op verschillende plekken met wel 30 cm afgenomen. Uit onderzoek blijkt dat het langer duurt voor de lens aangroeit dan dat hij verdampt, dus we moeten voorzichtig omgaan met deze zoetwatervoorraden.
Dit inzicht helpt maar is nog niet voldoende. Het is belangrijk om een goed beeld te krijgen van de financiële schade om de stap naar nieuwe rassen of ‘anti-verziltingsdrainage’ daadwerkelijk te maken.
Toekomstig onderzoek zal zich op deze details moeten richten, maar dat neemt niet weg dat er al veel meer bekend is dan soms naar voren komt in de diverse discussies. Ten aanzien van verzilting is voorkomen zeker beter dan genezen, maar vaak is de patiënt minder ziek dan gedacht!
